01.07.2020 – Różnice kulturowe i szok kulturowy
Zmiana kraju zamieszkania wiąże się często również ze zmianą kultury, co może być źródłem dyskomfortu i stresu. Im większe różnice kulturowe tym większe mogą pojawić się problemy z adaptacją w nowym środowisku. Mogą one prowadzić do zjawiska, z którym styka się niemal każdy imigrant – do tzw. szoku kulturowego.
Czym jest zatem kultura? W jakich jej aspektach mogą pojawiać się istotne rozbieżności i dlaczego mogą wywoływać one zdziwienie, nieporozumienia, a nawet konflikty?
Potocznie rozumie się kulturę jako sferę wartości, dobre obyczaje, życie artystyczne czy dzieła sztuki. Istnieje jednak drugie rozumienie kultury – jako całości przekazywanych społecznie wzorców zachowania, przekonań, instytucji oraz wytworów ludzkiej pracy i myśli. Do kultury należy zatem wszystko, co wytwarza człowiek, a co nie jest naturą i jego indywidualnym przyzwyczajeniem. Badacze kultury wyróżniają cztery jej aspekty:
- materialny – rezultaty ludzkiego wytwarzania, przedmioty wymyślone lub skonstruowane przez człowieka, którymi się posługujemy oraz cała widoczna sztuka,
- związany z zachowaniami – obyczaje, powtarzalne praktyki i rytuały,
- kultura duchowa – wiedza, znaczenia nadawane przedmiotom i zachowaniom, symbole ustalające sens zjawisk i zdarzeń, uznane przekonania, poglądy i idee,
- kultura normatywna – są to zachowania, reguły, normy i zalecenia dotyczące działań pożądanych oraz zbiór zakazów.
Niektórzy badacze porównują kulturę do góry lodowej, której tylko niewielka część – ta nad wodą – jest widoczna.
Jeden z modeli (Martinelli i inni, 2000) przedstawia kulturę jako twór podobny do góry lodowej, której tylko niewielka część – ta nad wodą jest widoczna. Większość góry lodowej zatopiona jest pod wodą. Podobnie jest też z kulturą i różnicami kulturowymi. To, co pierwsze przychodzi na myśl, gdy myślimy o różnicach między kulturami to egzotyka, kojarząca się z urlopem: inne jedzenie, inne stroje, muzyka, albo wrażenie, że ludzie głośno ze sobą rozmawiają. Wszystko to, co obserwujemy – to jest właśnie wystający ponad wodę wierzchołek góry lodowej. Zasadnicze pole różnic między kulturami dotyczą nie tego, jak ludzie wyglądają i zachowują się – ale jak myślą, w jaki sposób komunikują się z innymi, jak tworzą relacje społeczne, co jest dla nich ważne i to jak postrzegają świat.
Z pewnych elementów kultury jej uczestnicy zdają sobie sprawę, np. są świadomi, że tradycyjne stroje, przyzwyczajenia kulinarne, architektura domów, muzyka, reguły związane z okazywaniem szacunku i sposoby świętowania oraz komunikacja z bliskimi i obcymi należą do kultury. Innych aspektów nie łączą zupełnie z kulturą, np. sposobów wyrażania emocji: radości, rozpaczy czy wściekłości, sposobów myślenia, percepcji i doświadczania rzeczywistości przyrodniczej i społecznej. Stąd też porównanie do góry lodowej, której główna część, podobnie jak trzon kultury na pierwszy rzut oka jest niewidoczny. Te niewidoczne uwarunkowania kulturowe przejawiają się w zachowaniach, wyrażaniu emocji, dążeniach, przekonaniach, języku ciała, hierarchii wartości, sposobie postrzegania świata i metodach budowania relacji z innymi. Trzeba pamiętać, że wiele zachowań pozornie nie związanych z kulturą jest jednak w niej głęboko zakorzenionych.
W psychologii międzykulturowej kultura jest opisywana jako system norm, wartości i zachowań charakterystycznych dla określonej grupy ludzi. Spotykając osobę pochodzącą z innej kultury potrzebujemy więc założyć, że jej system norm, wartości i zachowań może być inny niż nasz. Samo zaakceptowanie tego faktu sprawia, że porozumienie się z innym człowiekiem będzie łatwiejsze – przyjmujemy do wiadomości fakt, że druga osoba inaczej myśli i jesteśmy otwarci, aby porozumieć się mimo istniejącej różnicy. Jeśli chcemy skutecznie się porozumieć ważnej jest też, żeby zrozumieć, o co chodzi drugiej osobie i właściwie odczytać jej komunikaty.
Spotykając osobę pochodzącą z innej kultury powinniśmy założyć, że jej system norm, wartości i zachowań może być inny niż nasz.
Pochodzenie z określonej kultury sprawia, że każdy człowiek postrzega świat przez tzw. przesłonę kulturową. Są to nie do końca sformułowane i niewypowiadane założenia dotyczące życia jednostkowego i społecznego, z których nie do końca zdajemy sobie sprawę, a które ukierunkowują nasze myśli i wpływają na nasze zachowania. Przez taki pryzmat postrzegamy otaczający nas świat i przedstawicieli innych kultur.
Szok kulturowy
Po przybyciu do nowego kraju człowiek zaczyna funkcjonować w dwóch światach – starym, sprzed emigracji i nowym, który dopiero poznaje. Zanim zaadaptuje się do nowego środowiska społecznego, mija pewien okres, w czasie którego doświadcza zmiany nastrojów. Wejście w nową kulturę wymaga sporego wysiłku. Wiąże się z codzienną pracą i natłokiem różnych emocji. Człowiek funkcjonuje wówczas równolegle w dwóch różnych systemach norm, wartości i obserwuje nowe dla siebie zachowania. Może to zaowocować doświadczaniem nieporozumień, dezorientacją, stresem i złością. Moment zetknięcia tych dwóch rozbieżnych systemów w świadomości człowieka nazywany jest szokiem kulturowym.
Zjawisko szoku kulturowego można podzielić na pięć faz:
- „Miesiąc miodowy” – to czas, gdy człowiek cieszy się z przeprowadzki do innego kraju, dostrzega jej atuty, jest zadowolony z nowej sytuacji, pracy, studiów, możliwości zwiedzania nowego miejsca.
- Pierwsza faza szoku – osoba odkrywa, że nie funkcjonuje biegle w nowych warunkach. Doświadcza niekompetencji, nie potrafi się biegle komunikować, doświadcza nieporozumień i nie czuje się zrozumiana. Jednocześnie narasta stres. Kontakt z ludźmi w nowej kulturze wydaje się przerażający.
- Druga faza szoku – człowiek zaczyna się powoli wydobywać z kryzysu i zaczyna nabywać kompetencje w funkcjonowaniu w nowej kulturze, zaczyna rozumieć nowe dla siebie zachowania.
- Zrozumienie – człowiek stopniowo odzyskuje emocjonalną stabilizację, odzyskuje poczucie kontroli i ma poczucie, że zachowuje się adekwatnie do sytuacji.
- Kompetencja międzykulturowa – osoba zyskuje umiejętność funkcjonowania w nowej kulturze i codzienne życie przestaje być tak stresujące.
Szok kulturowy jest doświadczeniem bardzo wielu osób, które zmieniają kraj pobytu na dłuższy czas. Jego przebieg i czas trwania zależą od wielu czynników: np. perspektywy (lub nie) powrotu do kraju, statusu ekonomicznego i stabilizacji ekonomicznej, rzeczywistej różnicy między kulturami pochodzenia i pobytu, ale też sposobu, w jaki dana osoba została przyjęta w nowym kraju, jak jest traktowana, a także wsparcia ze strony rodziny czy przyjaciół.
Funkcjonowanie w obcej kulturze może wywołać poczucie dyskomfortu lub stres nazywany szokiem kulturowym, którego doświadczają niemal wszyscy imigranci.
Szok kulturowy jest doświadczeniem typowym, a odczucia: tęsknoty, bólu, rozpaczy z powodu rozłąki z bliskimi czy lęku przed nowym, są normalne. Co najważniejsze wszystkie etapy opisywanego zjawiska szoku kulturowego są tymczasowe.
Wyjście z szoku kulturowego wymaga adaptacji do nowej kultury, należy ją przede wszystkim zrozumieć. Konieczne jest także opanowanie negatywnych reakcji na nową kulturę oraz budowanie postawy opartej na tolerancji.
Należy pamiętać, że nie zawsze to, że pojawiają się trudności z porozumieniem z osobą z innej kultury jest efektem różnic kulturowych. Zawsze należy mieć na uwadze, że osoba którą spotykamy jest w określonej sytuacji życiowej a także wiele jej zachowań wynika z indywidualnych cech, które niekoniecznie mają swoje podłoże w kulturze. Każdy człowiek jest porostu inny.
Kultury mogą się różnić pod wieloma względami, które określane są jako „wymiary kultury”. Są to obszary czy dziedziny, w których różne kultury funkcjonują w różny sposób. W kolejnych artykułach przedstawione zostaną te wymiary kultury. W najbliższej odsłonie zapraszamy do zapoznania się z artykułem dotyczącym różnego podejścia do hierarchii w społeczeństwie, z którym wiąże się wymiar kultury zwany dystansem władzy.
Bibliografia do cyklu artykułów dotyczących różnic kulturowych:
„Cudzoziemcy w Polsce. Podręcznik dla osób pracujących z imigrantami”, red. M. Budyta-Budzyńska, Caritas Polska, Warszawa 2020
Skrypt na szkolenie „Praca z klientem cudzoziemskim”, A. Kosowicz, Caritas Polska, Warszawa 2020
„Cudzoziemcy w Polsce. Podręcznik dla osób pracujących z imigrantami”, red. M. Nowicka, Warszawa, Caritas Polska, Warszawa 2020
„Międzykulturowość w szkole, Poradnik dla nauczycieli i specjalistów”, Red. Kinga Białek, Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa 2015
„Kultury i organizacje”, G. Hofstede, G. J Hofstede, M. Minkov, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2011
Encyklopedia Zarządzania: https://mfiles.pl
https://mfiles.pl/pl/index.php/R%C3%B3%C5%BCnice_kulturowe
https://mfiles.pl/pl/index.php/Badanie_Geerta_Hofstede
https://www.helixpoland.com.pl/roznice-kulturowe-wg-geerta-hofstede/
